Մեր հին, մեր սիրելի ուսուցչանոցում մի ռադիոընդունիչ ունեինք նվագարկիչով և մի հատիկ ձայնապնակ, որի մի երեսին Վլադիմիր Աբաջյանը Տերյանի բանաստեղծություններն էր կարդում, մյուս երեսին հատվածներ էին «Իմ սիրտը լեռներում է» ներկայացումից: Օրերով, ամիսներով ես ու Նազիկը այդ ձայնապնակն էինք պտտեցնում:

Երբ պայծառ օրդ տխուր կմթնի,

Եվ սիրտդ կայրե թունավոր կասկած,

Վհատ սոսկումի տանջանքով կզգաս,

Որ որոնածդ բնավ չես գտնի…

Խռպոտ ձայնով կարդում էր Աբաջյանը:

Իսկ երբ շրջում էինք մեր միակ ձայնապնակը, Վարդուհի Վարդերեսյանը հարցնում էր.

– Իսկապե՞ս նրա սիրտը լեռներում է:

– Ոչ ամբողջովին, Ջոնի,– հնչում էր պատասխանը:

Նազիկը սիրում էր ամեն ինչ, որ դասական է, իսկ Կոմիտասին պարզապես պաշտում էր, միշտ երգում էր ինքն իրեն տունը ավլելիս, ճաշ եփելիս, երբ իրենց պատուհանի առաջ մայրամուտն էր դիտում, երբ ուրախ էր, երբ տխուր էր:

Բոլոր փեսացուներին մերժում էր, ինչքան մերժում էր, այնքան ավելի շատ էին գալիս, վերջը Մարտունը գերեց նրա սիրտն ու տարավ Խաչեն: Այլևս չտեսա նրան, ով ինձ համար ավելին էր, քան սիրելի քույրը:

Ամուսնու մահից հետո Նազիկը մենակ մնաց մեծ տան մեջ:

Բոլորը գնացին, իսկ նա չլքեց ամուսնու գերեզմանը:

Հիմա մեկ-մեկ հեռախոսով խոսում եմ հետը, ասում է, որ դեռ պահում է իմ նամակները: Լսում եմ նրա աղջկական մաքուր ձայնը, որ առաջվա նման քնքուշ մեղեդու պես է և թվում է, թե հիմա կերգի, ինչպես այն ժամանակ, մեր հին ուսուցչանոցում.

Ամպի տակից լույսն երևաց, Շողեր ջան…

● Աշխարհագրության ուսուցիչ Պողոսյանը Ախալքալաքի գյուղերից էր, նախկին հաշվապահ ու պատերազմի մասնակից: Աշխարհագրությունը նա գիտեր «մոտավորապես» և բնավ չէր հոգում այդ բանը թաքցնելու համար: Աշակերտները խաղում էին հոգու հետ.

– Հարգելի Պողոսյան, Լոնդոնը որտե՞ղ է:

– Լոնդո՞նը: Ահա Լոնդոնը,– մոտավորապես ցույց էր տալիս Պողոսյանը՝ խոշոր ձեռքով ծածկելով Մեծ Բրիտանիան և Հյուսիսային ծովի մի քանի կղզիներ:

● Հիշում եմ Քոշտոյանին, անկարելի է նրան մոռանալ: Նա էլ եկվոր էր, ընտանիքով Կոկոնայենց Ծառուկի տանն էր ապրում:

Կարգին կրթություն չուներ, մեկ ֆիզկուլտուրա էր պարապում, մեկ ձեռքի աշխատանք ու բուսաբանություն, պատերազմի մասնակից էր, մի բան պիտի պարապեր:

Աշակերտներին զբաղեցնելու համար դեպքեր էր պատմում իր պատերազմական կյանքից: Հաճախ մոռանում էր, թե որ դասարանում ինչ է պատմել մյունխհաուզենյան մեղանչումներ էր թույլ տալիս, իսկ աշակերտներն ուղղում էին.

– Էն անգամ Ձեր բռնած գերմանացիները երկու հոգի էին, ոչ թե չորս: Կամ՝ անցած դասին Ձեզ պարգևատրողը գնդապետ էր, ե՞րբ գեներալ դարձավ:

Նա վարժ տիրապետում էր միայն «քսըր-փսըր»-ի մեթոդին: Ամեն ինչ լսում էր, ամեն ինչ գիտեր ուսուցիչների ու աշակերտների մասին: Մանավանդ քաջատեղյակ էր սիրային գործերին, ոչինչ չէր վրիպում նրա վավաշոտ հայացքից, ամենանվիրական, թաքուն զգացմունքները հայտնի էին նրան, լսածն անմիջապես տարածում էր, հայտնում էր ում պետք էր և ինչպես պետք էր: Հայտնելիս գլուխը մի յուրօրինակ ձևով ցնցում և թավ հոնքերը վեր ու վար էր շարժում: Խառնում էր բոլորին իրար, ինքը մնում էր անմեղ, բանից անտեղյակ:

Իսկ գիշերները, երբ բոլորը քնում էին, սրա-նրա հասցեին վարկաբեկող անստորագիր նամակներ էր գրում և հաճույքից դարձյալ գլուխը ցնցում էր:

Այդ հատկությունները տեղյակ մարդիկ վերագրում էին նրա մութ ծագմանը, ինչ-որ բոշայական բան կար նրա մեջ հորական տատի կողմից:

Մի տղա ուներ Էդիկ անունով: Նրա մարզական կապույտ համազգեստն ու վառ կարմիր, խոշոր գնդակը՝ միա՛կը մեր գյուղում, բոլոր տղաների հիացմունքի ու նախանձի առարկան էին:

Ուրախ ցատկոտում էր այդ մենավոր գնդակը մեր գյուղի քարքարոտ կալերում, իսկ Էդիկը ոչ ոքի չէր թողնում անգամ ձեռք տալու նրան:

Երկու աղջիկ ուներ Քոշտոյանը, իր նման բարձրահասակ ու բարալիկ: Բանաստեղծություն էին գրում: Եթերային երկու գեղեցիկ էակներ էին, մեր գյուղի քար ու ցեխից բարձր, բանաստեղծական վերին ոլորտներում էին ճախրում՝ ներքևում ոչ մեկի վրա ուշադրություն չդարձնելով, հատկապես տղաների:

Հայրն էր տուժում այդ պատճառով. տղաները չարություն էին անում նրա դասերին՝ իբր թե վրեժ լուծելով աղջիկներից ու Էդիկից՝ նրա կարմիր գնդակի համար: