Ботагоз / Ботагөз - Сабит Муканов / Сәбит Мұқанов

1913 жылдың 21-февралінде Россия патшалары Романовтар тұқымының патша боп таққа отыруына 300 жыл толатынын, соған Николай II той жасайтынын, Петербургте жасалатын осы тойға Омскінің губернаторы,– Итбайды Ақмола облысының қазақтарынан өкіл ғып жіберуге ұйғарғанын, пакеттегі қағаздың сөзі осы екенін айтып шықты.

– Бұрын да естіп отыр ек, балам,– деді Асқарға Байсақал,– сені қағаз оқысын деп қана шақырғамыз жоқ, қуанышқа ортақ болсын деп шақырдық. Кәне, шешін енді!

– Рақмет, ақсақал!– деді Асқар түрегеп,– мен кетем.

Байсақал бірдеме деуге ыңғайланып еді, Итбайдың алая қарауынан бөгеліп қалды. Асқар шығып кетті.

– Ниетіне жетпес, ол!– деді Итбай Асқар кеткесін. Итбайдың не «ниет» туралы айтқанын үйдегілер түсінбеді.

Итбайдың «ниет» дегені: оның құлағына: «Асқар Кенжетайдың Бурабай қаласында оқитын қарындасына қыңрақтайды-мыс» деген сөз шалынған еді. Бірақ бұл күнге шейін Итбай ол сөзге мән бермейтін.

Итбайдың ұғымында: біреуге біреудің жақын тартуы – екі жағынын, да қара басының пайдасына байланысты. Сондай ұғымдағы Итбай: «Асқардың Кенжетайға жампаңдаудағы мақсаты – оның қарындасын алу»,– деген бұрынғы солқылдақ ойын енді бекіткендей болды.

ҮШІНШІ ТАРАУ

ШЕШУСІЗ ЖҰМБАҚ

1

Боран мен аяз кезектесіп бірінің орнын бірі басатын, Сібірдің қаһарлы суық қысында «май тоңғысыз» атанатын кейбір күндер болады. Ол күндерде жел құлаққа ұрған танадай тынады. Аспан айнадай жарқырап ашылады. Төбеңде төңкерілген аспанның кектігі шымқай көк барқыттай құлпырып, кезіңді езіне тура қаратпайды. Үрлеген желден бетіне ирек түскен даланы жапқан тұтас қар, ол күні жерді бауырына басып жатқан аққудың қанатына ұқсайды. Қардан бойы биік қурайлардың үстіне үймелеген қырау, аққудың мамық қанаттарын елестетеді. Көзіңді көзіңе беттетпейтін күннің өткір сәулесі аппақ қарға шағылысқанда, күртіктің бетіндегі ұлпа, жұмсақ қардың әртүрлі жұлдыздары көпірте шашқан күмістің шаңындай жылт-жылт, жарқ-жұрқ етеді. Егер, осы кезде, күннің астын ала қарасаң: бір шеті сенен бастап, аспан мен жердің «астасқан» мөлшеріне шейін созылған күн сәулесінің қар бетінде қасқа жолы жатады.

Һауа ол күні әрі тұнық, әрі тәтті, әрі құрғақ. Аспаннан жауған қар жоқ, жердегі қарды қозғайтын жел жоқ, бірақ, қайдан сая болғанын білмейсің төңірегіңде ұшқан қардың аппақ кіршіктен ұп-ұсақ жылтылдаған шаңын көресің. Құрғақ, таза ауаны үнемі кездестірмегендіктен бе, болмаса қардың шаңын жатырқағандықтан ба деміңді ішіңе тартқанда түшкіргің келеді. Бірақ түшкірмейсің. Жер үстінін, барлық ауасын ішіңе бір жұтып шығарғың келгендей боп, кеудеңді кере деміңді ұзақ аласың. Бірақ, кеудең дүние емес – барлық ауа сыймайды, сыймаса да сусының қанбайды, қайта-қайта құмарлана жұтасың. Қанша жұтсаң да тоймайсың. Құмарлықты қоймайсың.

Міне, декабрьдегі осындай сүйкімді бір күнде, ақ қардың үстіне арқандай шұбатылған сары жолақ жолменен, шанасындағы екі кісіні шопақ құрлы көрмей, бусанған денесі ширап, кең кеудесіне тұнық ауаны толтыра жұтып, танауынан буы паровоздай будақтап, құлағын қайшыландыра, құлашын кере, бөкен желіске салып, Итбайдың Қоянкөгі келе жатты. Аттың атын Қоянкөк деп бекерге қоймаған. Оның боздығы сондай: егер, артында сүйреткен шанасы болмай, үстінде мінген кісісі болмай, жолмен жалғыз өзі жортып келе жатса, қардан жасаған қуыршақ атқа жан біткен екен деп, көрген адам тан, қалар еді. Қоянкөк атаққа шыққан ат. Жаз болса бәйгіні бермейді, қыс болса қасқыр мен түлкіні құтқармайды. Өткен жаз Итбай оны бірер бәйгеге ғана қосып, күз семіртіп, қыс қасқырға салмақ еді. Губернатор келеді деген хабарды естігесін сұлымен жаратып бауырын тарттырған. Қазіргі қалпында денесі оқтаудай. Бұл келе жатқан сапары: Итбай Бүркітбайды Бурабай қаласына бір шаруаға жұмсап, терін алдырайын деген ниетпен Қоянкөкті жектірген. Қасында Асқар.

Сұлу табиғатқа сүйсіне қарап, тонның жағасын қайырып тастаған Асқар, Қоянкөктің тұлғасына да, жүрісіне де қызықты.